“İyi ki Aşı Var” Demek İçin 154 Milyon Nedenimiz Var

Aşılar sayesinde son 50 yılda (1974–2024) en az 154 milyon insanın hayatı kurtulduğunu biliyor muydunuz? Bu sayıların soğukluğunu bir kenara bırakıp şöyle düşünelim: Bu 154 milyon kişinin gerçekten hayatını kaybettiği bir dünyayı hayal edin. Sadece ölenleri değil, geride kalan aileleri, kardeşleri, arkadaşları da düşünün. Kaç yüz milyon insanın hayatı geri dönülmez şekilde değişirdi?

Andrew Shattock ve çalışma arkadaşları, Dünya Sağlık Örgütü’nün Genişletilmiş Bağışıklama Programı’nın (Expanded Programme on Immunization – EPI) 50. yılı için, bu program kapsamında uygulanan aşılar sayesinde kaç hayatın kurtarıldığını modelleyen bir çalışma yürüttü. 14 farklı patojene karşı, 1974’ten bu yana yapılan rutin ve kampanya aşılarını bir araya getirerek, “Aşılar olmasaydı bu 50 yılda ne olurdu?” sorusuna yanıt aradılar.

Sonuç oldukça çarpıcıydı. Toplamda 154 milyon ölümün engellendiği, bunun 146 milyonunun beş yaş altı çocuklarda olduğu tahmin ediliyor. Bu bulguyu daha anlaşılır kılmak için şöyle özetleyelim: Her on saniyede bir çocuk, ölümcül olabilecek bir enfeksiyondan kurtuluyor.

Bu etkilerin içinde kızamık aşısı ayrı bir yere sahip. Çalışmaya göre 1974–2024 arasında 93,7 milyon insanın hayatı kızamık aşısı sayesinde kurtuldu. Bu, aşılarla önlenen tüm ölümlerin %60’ından fazlasına karşılık geliyor. Etki sıralamasında kızamığı, 27,9 milyon kişinin hayatını kurtaran tetanoz, 13,2 milyon kişiyi kurtaran boğmaca ve 10,9 milyon kişiyi kurtaran tüberküloz aşılaması takip ediyor.

Bu kazanımların coğrafi olarak da çok adil dağılmadığının hepimiz farkındayız DSÖ’nün her bölgesinde en az 5 milyon çocuğun hayatı aşılar sayesinde kurtuldu. En büyük etki Afrika bölgesinde: 50 milyondan fazla kişi GBP kapsamındaki aşılar sayesinde hayatta. Onu Güneydoğu Asya izliyor; burada da yaklaşık 38 milyon kişi için aşılar ölüm ile yaşam arasındaki farkı oluşturdu. Yani, büyük ölçüde düşük ve orta gelirli ülkelerde, aslında en kırılgan çocukların hayatta kalma şansını artıran sessiz bir başarı hikâyesi bu.

Genişletilmiş Bağışıklama Programı’nda yer alan çocukluk çağı aşıları, bebek ölümlerinin azalmasında en kritik müdahalelerden biri. Küresel ölçekte bebek ölüm hızı 1974’te %10 civarındayken bugün %3’ün altına düşmüş durumda. Modelleme çalışması, bu büyük düşüşün yaklaşık %40’ının aşılar sayesinde gerçekleştiğini gösteriyor. Geri kalan kısmı ise iyileşen beslenme, prenatal ve neonatal bakım, temiz su ve sanitasyon, temel sağlık hizmetlerine erişim gibi diğer halk sağlığı kazanımlarına ait.

Aşı kapsayıcılığındaki artış bu tabloyu çok iyi özetliyor. Difteri–boğmaca–tetanoz (DTP) aşısı, bağışıklama programlarının ulaştığı çocukların oranını gösteren temel göstergelerden biridir. 1974’te dünyadaki bebeklerin %5’inden azı DTP aşısının tüm dozlarını alabiliyordu. Bugün, 2024 itibarıyla bu oran %85’in üzerine çıkmış durumda. Yani, bir kuşak içinde sadece gelişmiş ülkelerin çocuklarıyla sınırlı kalan bir koruma, dünyanın büyük bölümünde normal hale geldi. Fakat hâlâ ulaşamadığımız milyonlarca çocuk var.

Tüm bu ilerlemeye rağmen, bulaşıcı hastalıklar küresel ölçekte hâlâ büyük bir sorun olmaya devam ediyor. Her yıl milyonlarca insan aşı ile önlenebilir hastalıklar nedeniyle hayatını kaybediyor. Yalnızca tüberküloz, 2021 yılında yaklaşık 1,6 milyon insanın ölümüne yol açtı ve hâlâ en ölümcül enfeksiyon hastalıklarından biri. Kızamık, boğmaca, menenjit, hepatit B, sıtma ve diğer pek çok hastalık için etkili aşılarımız olmasına rağmen, kapsayıcılıktaki boşluklar nedeniyle bu korumanın gücü tüm çocuklara eşit ulaşamıyor.

Oysa biliyoruz ki aşı ile önlenebilir hastalıklara bağlı ölümleri sıfıra yaklaşan düzeylere indirmek teorik olarak mümkün. Bunun için ihtiyacımız olan şey bir mucize değil. Hâlihazırda elimizde olan aşıların her çocuğa, her coğrafyaya, her gelir grubuna ulaşması. Bu da sürdürülebilir finansman, güçlü birinci basamak sağlık hizmetleri, etkin lojistik, doğru bilgiye dayalı iletişim ve toplumla güven ilişkisi gerektiriyor.

Aşılar sayesinde her gün binlerce çocuk hayatta kalıyor. Bu, tek bir günde patlayan bir haber olmadığı için manşetlere pek yansımıyor; ama gün be gün biriken bu görünmez başarılar son 50 yılda yüz milyonlarca insanın hayatını kökten değiştirdi. Belki de halk sağlığında en çok ihtiyacımız olan şeylerden biri, bu sessiz başarı hikâyelerini daha çok anlatmak.

Kaynak:

Hannah Ritchie (2024) – “Vaccines have saved 150 million children over the last 50 years” OurWorldinData.org. Erişim: ‘https://archive.ourworldindata.org/20251125-173858/vaccines-children-saved.html’ [Çevrimiçi kaynak] (25 Kasım 2025’te arşivlenmiş sürüm).

Dayandığı özgün çalışma: Andrew J. Shattock ve ark. (2024). Contribution of vaccination to improved survival and health: modelling 50 years of the Expanded Programme on Immunization. The Lancet.

Bu yazıda dil düzenleme ve özetleme aşamalarında ChatGPT’den yararlanılmıştır.